Święci w służbie Piastów Śląskich

ks. Stanisław Wróblewski

publikacja 24.08.2017 11:15

Niewielu zdaje sobie sprawę z niezwykłej łączności św. Jadwigi Śląskiej i św. Bartłomieja Apostoła (wspominany w liturgii 24 sierpnia). Smaczku dodaje fakt, że obie postacie odegrały w XIII w., oprócz umacniania ducha mieszkańców ówczesnej diecezji wrocławskiej, również rolę polityczną...

Święci w służbie Piastów Śląskich Krypta kościoła św. Bartłomieja i św. Jadwigi w Trzebnicy poświęcona przez abp Henryka Kietlicza w 1214 r. ks. Stanisław Wróblewski

Przypatrując się datom związanym z uroczystościami pokanonizacyjnymi św. Jadwigi w Trzebnicy, które dla Kościoła lokalnego były formą właściwych obchodów inaugurujących nie tylko wyniesienie św. Jadwigi na ołtarze, ale także wprowadzających nowy kult świętej pochodzącej z terenu diecezji wrocławskiej, zauważyć można, iż oscylują one wokół święta Bartłomieja Apostoła, który jak wiemy z historiografii był patronem śląskiej rodziny książęcej. Czy jest to tylko przypadek? A co wspólnego z tymi wydarzeniami mają relikwie św. Wojciecha?

Św. Bartłomiej „Śląski”

W badaniach kultu danego świętego czczonego zarówno powszechnie we wspólnocie Kościoła, jak i lokalnie jako specyficzną formę duchowości dla danego terytorium, należy zwrócić uwagę na zachowane księgi liturgiczne i umieszczone w nich rubryki wskazujące w jaki sposób i w jakim stopniu należy sprawować liturgię ku jego czci. Równolegle sposobem poznania zasięgu kultu świętego na danym obszarze stają się badania patrociniów, czyli wezwań obiektów sakralnych noszących jego tytuł. Tego typu działania ukazują informacje o faktycznym kulcie świętego w danej społeczności, a stosując dodatkowe elementy metodologiczne można określić w jakim czasie i w jakim środowisku obchodzono święta wzywając opieki patronów.

Powyższe teoretyczne zasady należy w tym momencie wprowadzić w praktykę, aby dostrzec obecność osoby św. Bartłomieja apostoła w życiu religijnym nie tylko rodziny książęcej Henryków Śląskich, ale również wśród wszystkich mieszkańców tej dzielnicy Polski.

Analizując zachowane źródła liturgiczne z terenu Śląska, a zatem z diecezji wrocławskiej, można zauważyć, iż św. Bartłomiej cieszył się dużym szacunkiem i godnością (łac. dignitas). Jego święto obchodzono dorocznie 24 sierpnia w rycie podwójnym tzw. duplex. Tak też dzień ten przeżywano w innych diecezjach polskich czy we wspólnotach zakonnych.

W tym miejscu dodać należy, iż ten stopień rytu w klasyfikacji obchodów kościelnych pojawił się już w VI wieku w liturgii rzymskiej. Powstanie tego rytu wiązało się z rozwojem oficjów modlitw brewiarzowych odmawianych przez duchownych świeckich i zakonnych układanych ku czci świętych jako oficjalna modlitwa Kościoła. Należało bowiem odmawiać przypisane modlitwy przewidziane na kolejne dni oraz ku czci świętego, którego obchód w danym dniu wypadał na terenie diecezji, czy we wspólnocie zakonnej. Dla rozwoju świąt podwójnych swój wkład miał autor idei reform gregoriańskich w Kościele papież Grzegorz VII (pontyfikat w l. 1073-1085) wprowadzając do liturgicznych wspomnień ku czci papieży męczenników drugie czytanie.

W większości diecezji i w zakonach omawiany stopień duplex był najwyższym w klasyfikacji świąt kościelnych, nieco inaczej było w diecezji wrocławskiej mającej własny najwyższy stopień uroczystości - triplex. Nie mniej jednak święto apostoła Bartłomieja należało do najważniejszych jako jedno z 50 obchodów świąt nakazanych (łac. festum fori - święto na rynku), czyli z obowiązkiem uczestnictwa w ceremoniach liturgicznych i powstrzymania się od pracy pod karą grzechu ciężkiego. Można to prześledzić w rekonstrukcji średniowiecznego kalendarza liturgicznego, gdzie czerwonym inkaustem oznaczano tak przyjęte zasady pierwszeństwa dni liturgicznych i stopień rytu w jakim należało obchodzić to święto.

Drugim wyznacznikiem rozwoju i popularności danego świętego, jak to zostało podkreślone powyżej, jest wybór osoby patrona dla kościoła, kaplicy i altarii. Jeśli chodzi o to zagadnienie, należy stwierdzić - mimo braku szczegółowych badań - że ku czci św. Bartłomieja na Śląsku poświęcono w okresie średniowiecza 47 tego typu obiektów sakralnych. Jest to stosunkowo znaczna liczba wobec innych patrociniów świętych w nadodrzańskiej diecezji. W grupie tej znalazła się kolegiata w Głogówku na Opolszczyźnie.

Faktem jest, iż w rozwoju i rozpowszechnianiu tej formy kultu naszego świętego najważniejszy akcent położył mąż św. Jadwigi Śląskiej książę Henryk I Brodaty (panował w l. 1201-1238). Tu dotykamy sedna naszej całej narracji, gdy chcemy ukazać kult św. Bartłomieja na Śląsku, oraz wpływ na uroczystości inaugurujące cześć wobec św. Jadwigi.

Z zachowanych źródeł i całej historiografii wynika, iż książę wraz ze swoją małżonką ufundował kilka obiektów sakralnych oddanych pod opiekę Apostoła.

Pierwszym i najważniejszym z nich jest oczywiście klasztor cysterek w Trzebnicy, miejsce spoczynku pary książęcej i główny ośrodek kultu św. Jadwigi.

W zakresie kultu św. Bartłomieja propagowanego przez Henryka Brodatego istotny jest akt fundacyjny, czy lepiej to ująć akt uposażenia konwentu trzebnickiego wydany 28 czerwca 1203 roku. W dokumencie tym książę wyjawia główny cel swojej fundacji: „[…] dla zbawienia duszy mojego ojca i matki, swojej, i dusz pozostałych drogich bliskich na chwałę Boga i świętego apostoła Bartłomieja”.

Tekst ten jednoznacznie wskazuje na fakt, że św. Bartłomiej był przyzywany jako patron książęcej rodziny. Aluzję do tytułu i celu trzebnickiej fundacji uczynił książę w trakcie działań związanych z wzniesieniem w Henrykowie opactwa cysterskiego szeroko opisywanych w Księdze Henrykowskiej: „Ojciec mój, szczęsnej pamięci książę Bolesław, założył za odpuszczenie swoich grzechów klasztor i kościół w Lubiążu, a po jego śmierci ja ufundowałem klasztor w Trzebnicy ku czci Boga i św. Bartłomieja. Przeto jeśli Bogu i wam wszystkim się to spodoba, niechaj syn mój Henryk obejmuje pieczę nad tym klasztorem w Henrykowie, bo jak w przyszłości wyznaczone będą ojcu memu wspominki zakonników lubiąskich, mnie zakonnic trzebnickich, tak życzę sobie, by ten klasztor w Henrykowie był fundacją i poświęcał wspominki synowi mojemu Henrykowi i jego następcom”.

Prestiż wynikający z faktu patronatu apostoła nad rodziną książęcą, oraz konwentem trzebnickich mniszek został podniesiony staraniem księcia Henryka Brodatego w 1217 roku, gdy podczas poświęcenia krypty św. Bartłomieja w kościele klasztornym obecni hierarchowie Kościoła: arcybiskup Henryk Kietlicz, metropolita gnieźnieński (pontyfikat w l. 1199-1219), biskup wrocławski Wawrzyniec (pontyfikat w l. 1207-1232), oraz biskup lubuski Wawrzyniec II (pontyfikat w l. ok. 1209-1233) udzielili po 40 dni odpustu dla nawiedzających wspomniane miejsce święte w doroczne święto jego dedykacji czyli poświęcenia.

Podobny, ale bardziej uroczysty był akt nadania odpustu po 40 dni wszystkim nawiedzającym kościół św. Bartłomieja w dorocznym dniu jego poświęcenia i w święto tytułu. Dar tych indulgencji został nadany w uroczystość dedykacji kościoła 25 sierpnia 1219 roku, a jego donatorami byli: wspomniany wyżej biskup wrocławski Wawrzyniec, biskup poznański Paweł II (pontyfikat w l. 1211-1242), wymieniany wcześniej biskup lubuski Wawrzyniec, mało znany biskup kujawski Barta, dawny biskup halbersztadzki Konrad i mnich cysterski z Oliwy biskup Prus Chrystian.

Omawiane odpusty i ich darczyńcy jednoznacznie wskazuje dbałość Henryka Brodatego i jego małżonki św. Jadwigi o bardzo wysoką rangę i kultu wobec świętego patrona książęcego.

Ku czci św. Bartłomieja ufundowany przez Henryka i Jadwigę został w 1217 roku klasztor z kościołem kanoników regularnych św. Augustyna w Nowogrodzie Bobrzańskim.

Ten sam święty patronował również kościołowi parafialnemu w Rokitnicy k. Złotoryi. Fundacja ta ma dość istotne znacznie ze względu, iż znajdujący się tam zamek książęcy należał do ulubionych rezydencji książęcych, gdzie Henryk Brodaty nadał prawa miejskie Złotoryi. Kościół zaś związany był ze św. Jadwigą, gdyż zgodnie z jej Żywotem, w miejscu tym księżna uczyniła cud przywracając wzrok niewidomej niemieckiej kobiecie mieszkającej nieopodal. Świadkiem tego wydarzenia była Katarzyna, chrześnica Jadwigi. Pamięć i tradycja jadwiżańska w Rokitnicy mimo upływu wieków jest wciąż żywa.

Na następnej stronie o tym dlaczego św. Bartłomiej był ważny dla Piastów Śląskich oraz o politycznym aspekcie wydarzeń pokanonizacyjnych św. Jadwigi.

Źródło patronatu św. Bartłomieja

Powyższe rozważania dowodzą niezbicie wysokiego znaczenia kultu św. Bartłomieja w duchowości pary książęcej oraz szerzej w życiu religijnym mieszkańców monarchii Piastów Śląskich. Nie odpowiadają jednak na zasadnicze pytanie o powód wyboru tego świętego jako osobistego patrona książąt wrocławskich.

Dawni historycy wychodzili z założenia, że kult św. Bartłomieja w rodzinie Henryka Brodatego wiązał się z dniem śmierci matki księcia Adelajdy, córki Berengara hrabiego von Sulzbach. Problem tylko w tym, że ona nie istniała, a zgodnie z obecnymi badaniami historycznymi matką księcia Henryka była bliżej nie znana Krystyna. Osoba Adelajdy jak wykazali genealogowie wiąże się z takim zapisem w Kronice polsko-śląskiej proweniencji lubiąskiej i źródeł od niej zależnych, gdzie doszło do pomyłki autora.

Wynika z tego, że nie chodzi tu zatem o dzień śmierci matki, gdyż Krystyna zmarła 23 lutego 1204-1208 roku. Być może pomyłka przy wpisywaniu do nekrologu doprowadziła do podjęcia w tradycji narracji o patronacie św. Bartłomieja.

Wydaje się jednak, że czynnikami wyboru św. Bartłomieja na osobistego patrona rodziny książęcej miały względy polityczne i religijne w tamtym czasie ściśle ze sobą korelujące.

Znaczenie św. Bartłomieja w polityce śląskiego dworu książęcego i wybór tego świętego na patrona książąt wrocławskich budujących swoją niezależną monarchię może wiązać się z wydarzeniami jakie rozegrały się u początku XII wieku na polskiej scenie politycznej.

Konflikt między Bolesławem III Krzywoustym (1086-1138), a jego bratem Zbigniewem, który doprowadził do wygnania tego ostatniego z kraju i schronienie się w cesarstwie niemieckim zaowocował wyprawą zbrojną cesarza Henryka V w 1109 roku. Nieudane oblężenie Bytomia Odrzańskiego spowodowało zmianę planów i uderzenie na Głogów, będącym ważnym grodem chroniącym infrastrukturę komunikacyjną i handlową na Śląsku, prowadzącą w głąb państwa polskiego. Atak na miasto zgodnie z zapisem zawartym w Kronice Galla tzw. Anonima, miał miejsce 24 sierpnia, gdy wierni uczestniczyli we Mszy św. sprawowanej ku czci św. Bartłomieja. Mimo prowadzonych rokowań pokojowych mających doprowadzić do poddania Głogowa mieszczanie nie ulegli (związane to było z jednoznacznym zakazem Bolesława Krzywoustego kapitulacji pod sankcją szubienicy). Stąd wydarzenia te, urosły do rangi symbolu w walce o niezależność, wolność i suwerenność państwa, co z pewnością było niezwykle istotne w polityce prowadzonej przez Henryka Brodatego i jego potomków na śląskim dziedzictwie.

Jadwiga, Bartłomiej i Wojciech - polityczni święci

W przedtrydenckim kalendarzu liturgicznym diecezji wrocławskiej w miesiącu sierpniu w okolicy święta Translacji św. Jadwigi (25 sierpnia) oprócz omawianego obchodu ku czci św. Bartłomieja (24 sierpnia) występuje także w rycie III lekcyjnym dzień w którym przeżywano Translację relikwii św. Wojciecha (26 sierpnia).

Gra polityczna relikwiami i kultem świętych miał wpływ na ocenę władcy księstwa i relacje z sąsiednimi państwami zarówno księstwami dzielnicowymi- szczególnie chodzi tu o Wielkopolskę (grób św. Wojciecha), Małopolskę (relikwie św. Stanisława), Królestwo Czeskie (relikwie św. Wojciecha). Wprowadzenie święta Translacji św. Jadwigi zmniejszyły czeskie wpływy religijne na Śląsku czego emanacją było obchodzone święto Translacji relikwii św. Wojciecha jako dewocyjna pamięć o najeździe na Polskę czeskiego władcy Brzetysława i wywiezienie do Pragi zrabowanych z Gniezna relikwii św. Wojciecha w 1038 roku.

Aby uzmysłowić sobie całokształt omawianych wydarzeń i znaczenie św. Bartłomieja należy zwrócić uwagę na wydarzenia z 1000 roku i słynnego Synodu gnieźnieńskiego. Jak dobrze wiadomo ze źródeł, cesarz Otton III (980-1002) otrzymał w darze od Bolesława Chrobrego relikwie ramienia św. Wojciecha. Przeniósł je do Rzymu i umieścił na Tiberinie w bazylice św. Bartłomieja. Tam też złożono święte szczątki Apostoła, które w 983 roku Otton III kazał przenieść z Benewentu.

Powyższe wydarzenia i tradycje ukazują nam całą gamę powiązań religijnych, politycznych i typowo międzyludzkich jakie krzyżują się w wydarzeniach pokanonizacyjnych księżnej Śląska. Widać zatem bardzo jasno jak wybór dnia przeniesienia relikwii św. Jadwigi jako obrzędu zamykającego radość kanonizacji nowej świętej był dobrze przemyślany, a jednocześnie ile duchowego bogactwa i tradycji wnosił w życie religijne wiernych.

Z drugiej strony analiza wszystkich czynników otworzyła przestrzeń dla podejmowanych działań politycznych dworu wrocławskiego, tym bardziej, że w uroczystościach uczestniczyła czeska para królewska i wielu książąt dzielnicowych. Dzięki temu w niezwykle subtelny i dyplomatyczny sposób zaakcentowano niezależność monarchii śląskiej wobec sąsiadów.