Caput quadragesimae - Głowa czterdziestnicy, tak dosłownie można przetłumaczyć łacińską nazwę określającą Środę Popielcową rozpoczynającą w Kościele katolickim Wielki Post. Takie określenie pojawiło się w sakramentarzu gelazjańskim pochodzącym z V wieku. Tytuł ten oczywiście należy przyjąć w bardziej sensownym tłumaczeniu jako początek Wielkiego Postu, co jest zachowane w rytuale katolickim także współcześnie.

W dobie pełnego średniowiecza, w teologii na Zachodzie, a przez to także w liturgii Wielkiego Postu, pojawia się narracja militarna, bojowa wskazująca na walkę ze złem, grzechem i ludzkimi wadami stojącymi na drodze do pełnego zjednoczenia się z Bogiem. Warto w tym miejscu dla zobrazowania tego rodzaju motywu przywołać postać wybitnego teologa, który, ze względu na swoje wpływy, odegrał niezwykłą rolę w historii Kościoła, ale i ówczesnego świata, a którego teologia do dnia dzisiejszego ma olbrzymie znacznie w Kościele. Osobą tą jest mnich cysterski św. Bernard z Clairvaux (1090-1153). W jednym ze swoich kazań mówił: "Dzisiaj, o umiłowani, wchodzimy w święty czas Wielkiego Postu, który dla chrześcijan jest czasem walki" (cyt. za: Domenico Pezzini, Czas Odkupiony). Nie dziwi zatem fakt, że Bernard, będącym człowiekiem o takim wojowniczym usposobieniu, stał się autorem Reguły zakonu rycerskiego Templariuszy i propagatorem II Wyprawy Krzyżowej.

Czas trwania Wielkiego Postu - 40 dni, początek i koniec, oraz znaczenie i treść symboliczno-teologiczna ulegały modyfikacjom i rozwojowi w pierwszych wiekach Kościoła, gdyż post, pokuta, czy asceza należą do najstarszych praktyk religijnych w większości religii świata a ich akomodacja podlegała wielu czynnikom i okolicznościom, które przyjdzie nam bliżej poznać, aby lepiej zrozumieć i podjąć swój osobisty post, włączając się czynnie w ciągle żywą praktykę Kościoła.

Przygotowanie do wielkanocnej radości Paschy Pana

Doroczna uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego jest najstarszym świętem chrześcijańskim i do początku IV w. jedynym, obchodzonym także w rytmie tygodniowym, w każdą niedzielę jako pierwszym po szabacie Dniu Pańskim.

Ranga i znaczenie teologiczne, a także żydowska kultura religijna, w której się uformowała i rozwijała Wielkanoc w ramach świąt paschalnych obchodzonych przez Naród Wybrany doprowadziły do konieczności odpowiedniego przygotowania się na dostojne i godne przeżycie tego najważniejszego wydarzenia zbawczego. Świadczą o tym - jak zaznaczył wybitny jezuita, liturgista i pionier soborowej odnowy liturgicznej, Joseph Jungmann (1889-1975) - listy św. Atanazego z Aleksandrii (ok. 295-373) oraz zachowane mowy papieża św. Leona I Wielkiego (pontyfikat w l. 440-461) określające Wielki Post jako czas czterdziestodniowych duchowych ćwiczeń.

Ze względu na okoliczności i czas w jakim formowała się wspólnota chrześcijańska, zarówno w wymiarze duchowym jak również instytucjonalnym, pierwotnie okres tegoż przygotowania trwał dwa lub trzy dni i był to tzw. post wielkanocny, bezpośrednio związany z męką i śmiercią Chrystusa. Świadectwa pisarzy kościelnych z pierwszych wieków wskazują na dwa dni, co potwierdza tzw. Tradycja Apostolska przypisywana świętemu Hipolitowi Rzymskiemu (antypapież w l. 217-235). Z kolei Tertulian (ok. 150/160-240) wskazuje na liczbę "40", którą przyporządkowuje do postu czterdziestogodzinnego przed Wielkanocą i jest to prawdopodobnie najstarsze wykorzystanie motywu tej liczby dla symboliki Wielkiego Postu.

Noc i świt - kosmos granicą postu

Zachowane teksty patrystyczne i prawno-liturgiczne przedstawiają różny okres postu od tygodnia do 40 dni przed świętowaniem Zmartwychwstania Pańskiego. Niewątpliwie jest to dowód rozwoju i kształtowania się tego rodzaju praktyki religijnej w środowiskach wspólnot chrześcijańskich. Do grupy tej należy list św. biskupa Dionizego z Aleksandrii zwanego Wielkim żyjącego w l. ok. 190-264/365. Ten uczeń słynnego pisarza kościelnego Orygenesa (185- ok. 254) w liście do biskupa Pentapolis Bazylidesa na pytanie "kiedy należy przerwać post przez Wielkanocą?", udziela szerokiej odpowiedzi przeprowadzając jednocześnie analizę i egzegezę tekstów ewangelijnych związanych z misterium paschalnym Chrystusa.

Świadectwo to ma istotne znaczenie, gdyż z jednej strony ukazuje zagadnienia teologiczne i dyskusję nad praktyką postną w Kościele afrykańskim w 2 poł. III wieku, a z drugiej strony świadczy o znaczeniu i randze stolicy biskupiej w Aleksandrii, jak również o jej powadze i autorytecie doktrynalnym oraz moralnym. Dionizy, powołując się na pytanie zadane przez biskupa z Libii, w odpowiedzi przypomina znane praktyki postne Rzymu, gdzie post kończono o pianiu koguta, rozpoczynając wielkanocne świętowanie, a także lokalne w Afryce, gdzie post kończono wcześniej, w sobotę wieczorem.

Przywołany Ojciec Kościoła Dionizy nie dokonuje dogmatycznego rozstrzygnięcia tego problemu, ale uznaje po pierwsze, że Zmartwychwstanie Chrystusa nastąpiło o późnej porze nocnej, a zatem przed samym świtem; po drugie biskup Aleksandrii szuka rozwiązania kompromisowego. Kończących post w sobotę wieczorem przed północą gani "jako niecierpliwych i nieopanowanych, ponieważ za wcześnie przerywają bieg, […] Tych natomiast, którzy się spóźniają i czekają jak najdłużej, aż do czwartej straży, kiedy to nasz Zbawiciel ukazał żeglującym chodząc po morzu, pochwalimy jako ludzi dzielnych i miłośników pokuty" (cyt za: Canones Patrum Graecorum, Kraków 2009).

W dalszej części tekstu poświadcza o praktyce zarówno postu sześciodniowego, czterodniowego jak również i dwudniowego przez świętowaniem Wielkanocy polegającego na całkowitym odmawianiu sobie posiłków. Jak wskazują historycy zajmujący się tym obszarem geograficznym dziejów Kościoła, list św. Dionizego stał się zaczątkiem tradycji pisania przez patriarchów aleksandryjskich listów na Wielki Post do Kościołów będących pod wpływem teologicznym i dyscyplinarnym tej prowincji Kościelnej.

Prawne nakazy postne

Wspomniani powyżej autorzy nie wyczerpują nauczania starożytnego Kościoła o poście i jego rozwoju, oraz znaczeniu. Warto przyjrzeć się im bliżej, gdyż Kongregacja Wychowania Katolickiego w Instrukcji o studium ojców Kościoła w formacji kapłańskiej ogłoszonej w 1989 r., odpowiadając na pytanie dlaczego należy studiować naukę Ojców Kościoła, stwierdza m.in., że: "Ich pisma składają się na bogactwo kulturowe, duchowe i apostolskie, które czyni z nich wielkich nauczycieli Kościoła, wczoraj i dziś". Wychodząc naprzeciw postulatom Stolicy Apostolskiej będziemy chcieli w kolejnych odsłonach naszych refleksji odwoływać się do zachowanej, ale wydaje się także nieco zapomnianej spuścizny intelektualnej i duchowej starożytnego świata chrześcijańskiego dotyczącego praktyki Wielkiego Postu.

Z całą pewnością dokumentem do którego należy się odnieść jest pochodzący z III wieku po Chrystusie traktat anonimowego autora zatytułowany: "Didaskalia, tj. katolicka nauka dwunastu apostołów i św. uczniów Zbawiciela naszego". Tekst ten zachowany w przekładzie syryjskim zawiera nakazy, zakazy i wskazania, obowiązki dotyczące życia, oraz postępowania członków gmin chrześcijańskich. Co tyczy się omawianego zagadnienia, warto w tym miejscu zacytować fragment umieszczony w Konstytucjach Apostolskich: "Zachowujcie post przez dni Paschy od poniedziałku do piątku i soboty, to znaczy przez sześć dni; spożywajcie tylko chleb i sól z jarzynami oraz pijcie tylko wodę, a powstrzymujcie się od wina i mięsa, ponieważ są to dni smutku a nie radości".

Wspomniane źródło anonimowego autora z ok. 380 roku w innym miejscu zawierającym katalog świąt nakazanych do obchodu i przeżywania wymienia okres 40 dniowego Wielkiego Postu: "Ponadto przestrzegajcie czterdziestodniowego Postu, na pamiątkę sposobu życia i nauczania Pana. Ten post winien się skończyć przed postem paschalnym, i trwać od drugiego dnia do dnia Przygotowania. Po upływie tych dni przerwijcie post i rozpocznijcie święty tydzień Paschy; wszyscy w tym tygodniu będziecie pościć z trwogą i lękiem oraz modlić się za tych, którzy odpadli".

Wkrótce na wroclaw.gosc.pl kolejna część rozważań.