W ostatniej części przybliżaliśmy praktykę postu przede wszystkim w tradycji wschodniego chrześcijaństwa. Analiza zachowanych źródeł pochodzenia starożytnego wskazała, że głównymi ośrodkami praktykowania postu były przede wszystkim klasztory, cenobia, oraz życie Ojców Pustyni. Monastycyzm według reguł świętych Pachomiusza i Bazylego przechował zwyczaje postne zarówno w stosunku do okresu liturgicznego jakim był Wielki Post, będący czasem przygotowania do świąt paschalnych, jak i do innych dni związanych z wydarzeniami przeżywania Męki Pańskiej.

Czytaj także:

• Tradycja Żywego Kościoła cz. 1,
• Tradycja Żywego Kościoła cz. 2,
• Tradycja Żywego Kościoła cz. 3.

Zachowanie zasady równowagi i harmonii do czego zachęcał swoich mnichów św. Benedykt z Nursji (480-547) wymaga byśmy poświecili niniejsze rozważania postnej tradycji Kościoła rzymskiego, na rozwój której miały także przeważający wpływ zakony i nauczanie mistrzów teologii zachodniej. Jest to o tyle istotne, gdyż w dużym stopniu to właśnie ta forma życia religijnego miała decydujące znaczenie dla rozwoju pobożności wśród wiernych, którzy organizowali swoje życie społeczne wraz z instytucjami kościelnymi.

Post w Regule św. Augustyna

Osoba św. Agustyna z Hippony (354-430) zwanego "Doktorem Łaski" jest na tyle znana i rozpowszechniona, że nie ma potrzeby specjalnie go przedstawiać i omawiać. Wielka spuścizna teologiczna i filozoficzna tego afrykańskiego biskupa do dziś ma olbrzymie znaczenie w nauce Kościoła katolickiego i w wielu aspektach jak najbardziej aktualna. Syntetycznie prawdę tę wyraził papież bł. Paweł VI w przemówieniu wygłoszonym 4 maja 1970 roku na inaugurację Instytutu Patrystycznego "Augustinianum" w Rzymie: "Można powiedzieć, że w nim nie tylko jaśnieją wszystkie przymioty Ojców, lecz że także cała starożytna myśl zawiera się w jego dziełach, z których z kolei biorą początek sposoby myślenia przenikające całą tradycję doktryny w następnych wiekach" (cyt. za: W szkole Ojców Kościoła, Kraków 2008).

Do dziedzictwa tego największego z Ojców Kościoła Łacińskiego - jak określił go w swoim nauczaniu papież Benedykt XVI - zaliczają się także dzieła określone jako Reguła św. Augustyna. To właśnie w nich zawarta jest myśl ascetyczna zawierająca przemyślenia dotyczące postu i wprowadzenie go w praktyczne życie mnicha. Wieloletnie badania nad dziełami biskupa Hippony wykazały, iż nie wszystkie teksty dotyczące organizacji życia monastycznego wyszły spod pióra Augustyna, nie mniej jednak zalicza się je do tradycji augustyńskiej.

Zgodnie z rezultatem naukowych poszukiwań można z całą pewnością stwierdzić, że oryginalną wersją reguły jest tzw. Praeceptum (Regula ad sevos Dei) skierowana do wspólnot męskich oraz Obiurgatio (Regularis informatio) - list 211. św. Augustyna skierowany do monastycznej wspólnoty żeńskiej w Hipponie. Warto w tym miejscu nakreślić tło powstania tego dzieła, gdyż zasadniczo nie było planem "Doktora Łaski" pisania specjalnej reguły dla mniszek.

Otóż św. Augustyn w stolicy swojej diecezji założył klasztor żeński, którego głównym celem było prowadzenie działalności charytatywnej. Przełożoną wspólnoty przez 25 lat była rodzona siostra Augustyna, a po jej śmierci nowa przełożona napotkała na szeroko rozumiany opór ze strony zakonnic wobec sprawowanego urzędu i kierowania wspólnotą. Wobec zaistniałych wydarzeń biskup Augustyn skierował w 423 list do klasztoru wzywając do przywrócenia porządku, siostrzanej miłości i jedności na wzór życia pierwotnego Kościoła.

Zagadnienie postu miało istotne znaczenie w monastycyzmie św. Augustyna, gdyż w zwięzłej, zawierającej 12 rozdziałów Regule, tematyka ta zawarta została na trzecim miejscu po omówieniu spraw ogólnych i rozdziale poświęconym modlitwie. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, iż kwestia postu pojmowana była przez św. Augustyna nie tylko w sensie materialnym, ale także, i można powiedzieć przede wszystkim, w wymiarze duchowym: "oczyszczenie przez umartwienie".

Wielki Doktor Kościoła znał praktyki postne zarówno mnichów egipskich jak i syryjskich, będąc w Italii zapoznał się też ze zwyczajami rzymskimi. Swoje doświadczenie wykorzystał w spisaniu Reguły, która w zakresie postu zwraca uwagę na zdrowie mnichów oraz, co jest pewną nowością, na stan społeczny z jakiego mnisi pochodzili - chodziło o ograniczenie możliwości zrażenia się tych, którzy ze względu na swoje pochodzenie żyli w bardziej wygodnych warunkach. Ze względu na chorych oraz gości klasztoru dopuszczono do spożycia mięso i wino, co nie było praktykowane w innych miejscach.

Ten wielki humanizm św. Augustyna w zakresie postu wskazywał na równowagę, rozsądek i wyrozumiałość wobec ludzkiej natury i słabości, Reguła została tak pomyślana by praktyka przeżywania postu w dużej mierze była zależna od osobistego zaangażowania i inicjatywy mnichów.

Post według św. Cezarego z Arles

Uznawany za jednego z założycieli Kościoła w Galii św. Cezary z Arles żył w l. 470/471-542. Pochodził z rodziny chrześcijańskiej i od młodych lat związany ze Służbą Bożą. Wpierw jako niższy duchowny w Chalon, następnie jako mnich w klasztorze na wyspie Leryn. Ze względu na zbyt ascetyczne życie i wielkie umartwienia postne wysłany został na leczenie do Arles. Tam biskup Eonniusz, po uzyskaniu zgody przełożonych, udzielił Cezaremu święceń diakonatu a następnie po pewnym czasie prezbiteratu. W 499 roku mianowany został opatem klasztoru męskiego w Arles. Po śmierci Eonniusza wybrano go na biskupa. Bogate życie duchowe Cezarego, jego praktyka życia zakonnego oraz służba jako pasterza Kościoła wpłynęła na twórczość piśmienniczą skierowaną wobec osób życia monastycznego.

Wśród zachowanych pism poświęconych temu zagadnieniu odnajdujemy również Reguły zakonne dla mężczyzn i kobiet. W źródle tym znajdują się przepisy dotyczące praktyk ascetycznych, w tym zasady związane z postem. Według Reguły dla mnichów, spisanej bardzo chaotycznie bez wewnętrznego uporządkowania i konwencji, odnajdujemy następujące nakazy dotyczące praktyki postu: po pierwsze w okresie postu spożywa się posiłek raz dziennie (zazwyczaj jest to wieczerza), składający się z trzech dań, a w wypadku dwóch posiłków po dwa dania. Po drugie do posiłku podawane były w poście trzy kubki napoju.

Reguła zakazywała jedzenia i picia we własnym zakresie. Praktykowanie postu św. Cezary powiązał z ówczesnym kalendarzem liturgicznym. Dla zobrazowania tej zasady warto przytoczyć w całości stosowny fragment źródła: "Od świętej Wielkanocy aż do miesiąca września pości się tylko w środy i piątki. Od września do Bożego Narodzenia pości się codziennie. I znów na dwa tygodnie przed Wielkim Postem zaczyna się pościć co dzień, wyjąwszy niedziele w które absolutnie nie godzi się pościć z uwagi na zmartwychwstanie Pana. Kto by pościł w niedzielę, grzeszy. Od Bożego Narodzenia do drugiej niedzieli przed Wielkim Postem - w poniedziałki, środy i piątki; następnie pości się co dzień aż do Wielkanocy, wyjąwszy niedziele. Kto pości w niedziele grzeszy” (cyt. za: Cezary z Arles, Pisma Monastyczne, Kraków 1994).

Widać w powyższym passusie, że zagadnienie postu było bardzo ważne dla św. Cezarego i jego mnichów, bardzo radykalnie podchodzi do świątecznego charakteru niedzieli, a jednocześnie surowo reguła traktuje okres jesienny (zapewne związany ze zbiorami płodów rolnych, co mogło wpływać na poluzowanie dyscypliny pokarmowej) oraz okres Wielkiego Postu, co nie jest w tym wypadku dziwne, stanowi raczej normę w tym okresie w środowisku zakonnym.

Wielki Post w tradycji liturgii mozarabskiej

Uznawany w tradycji za ostatniego Ojca Kościoła, św. Izydor z Sewilli żył w l. ok. 560-636. Pochodził z religijnej zromanizowanej rodziny hiszpańskiej. Jego traktat liturgiczny pt. De ecclesiasticis officiis (O obowiązkach kościelnych) napisany został na prośbę brata, Fulgencjusza, biskupa Astigi. Tenże zmarł w 619 roku, zatem dzieło musiało powstać przed tą datą. Praca ta stała się głównym źródłem dla badania tzw. liturgii mozarabskiej, choć gwoli ścisłości należałoby nazwać ją liturgią wizygocko-hiszpańską, jednak ta pierwsza przyjęła się w naukach historycznych i liturgicznych. Słowo mozarab odnosi się bowiem do osoby, która żyła w kulturze arabskiej na terenie Hiszpanii i z czasem przyjął ją czyniąc swoją własną. A liturgia o której tu mowa funkcjonowała jeszcze przed ekspansją Islamu na półwyspie iberyjskim. Nie mniej jednak ze względu na uszanowanie wielowiekowej tradycji przyjmuje się określenie rytu mozarabskiego.

Dzieło św. Izydora opisujące ceremonie liturgii mozarabskiej zawiera również rubryki dotyczące przeżywania okresu Wielkiego Postu. Okres ten rozpoczyna się w poniedziałek pierwszego tygodnia, bo liturgia mozarabska nie znała dnia Środy Popielcowej. Św. Izydor, jako znany encyklopedysta i kompilator, swoje rozważania o tym okresie liturgicznym opiera na dziełach św. Augustyna i Jana Kasjana (ok. 360-435) - teologa, ascety, popularyzatora monastycyzmu wschodniego w Kościele łacińskim.

Zgodnie z traktatem w uroczystość Objawienia Pańskiego opierając się na Kasjanie nakazane było ogłoszenie daty rozpoczęcia Wielkiego Postu. Okres ten należało obchodzić w powadze i smutku. W dziele tym znajduje się także nakaz umycia głów dzieciom, które mają przyjąć chrzest w Wielką Sobotę (należy rozumieć jako w Wigilię Paschalną). Co ciekawe w czasie trwania Wielkiego Postu nie dokonywano kąpieli ciała, a katechumenom było to wprost zakazane.

Księgi liturgiczne obrządku mozarabskiego zawierały charakterystyczny rys odnoszący się do kalendarza liturgicznego. Otóż według manuskryptu z 1039 roku w okresie od 23 lutego do 24 kwietnia, a zatem w cezurze czasowej, w której mógł wypaść Wielki Post nie ma żadnego wspomnienia czy święta związanego z kultem świętych pańskich (tzw. sanctorale w mszale). Chodziło oto by nie zakłócać przeżywania Wielkiego Postu i nie przerywać jego integralności.

Do traktatu o obrzędach liturgicznych św. Izydora z Sewilli przyjdzie nam jeszcze powrócić omawiając symbolikę czasu trwania corocznej wielkiej pokuty Kościoła. Warto jednak zaznaczyć, że święty biskup z Hiszpanii był również autorem reguły zakonnej, której celem było uporządkowanie monastycyzmu na tym terenie. Została spisana w l. 615-619. Według Izydora oraz jego drugiego brata, św. Leandra z Sewilli (ok. 534-599-600), bliskiego współpracownika i przyjaciela papieża św. Grzegorza Wielkiego, post przeznaczony był dla osób zdrowych i mających odpowiednie siły: "Posty należy nakładać na ludzi silnych, oraz na tych, których ciało, opanowane grzechem, nie jest im posłuszne i buntuje się i dlatego musi być ujarzmiane przez ustawiczny post. Ty nie zgrzeszysz, jeśli nie zachowasz postu i będziesz przyjmowała tyle pokarmu, ile ci potrzeba, ponieważ jesteś słabego zdrowia" (cyt. za: Starożytne Reguły Zakonne, Warszawa 1980).

Złote Słowa o Poście

Ważne świadectwa dotyczące Wielkiego Postu oraz samej praktyki postnej z V wieku zawdzięczamy kaznodziejskiej działalności św. Piotra Chryzologa, biskupa Rawenny. Żył w l. ok. 380-450. Swój przydomek Chryzolog - Złotosłowy (dosł. Słowo ze złota) zawdzięcza historykowi Andreasowi Agnellusowi, (801-850) znanemu jako Agellus Ravennatis, który w dziele Pontyfikał kościoła Rawenny jako pierwszy użył tego określenia, aby podkreślić, równowagę w odniesieniu do wschodniego Wielkiego Ojca św. Jana Chryzostoma (Złotoustego).

Według "teologii postu" św. Piotra Chryzologa praktyka ta jako pokutna ma być pomocna w procesie nawrócenia człowieka. W swoim przepowiadaniu biskup Rawenny, w kazaniu 41., porównuje post do lekarstwa dla ludzkiej duszy, które aby skutecznie zadziałało potrzebuje dodatkowo ze strony grzesznika uczynków miłosierdzia. Św. Piotr Chryzolog uznaje praktykę postu jako akt religijny, który będąc podejmowany wobec i dla samego Boga ma przeciwdziałać ignorancji ludzkiej w zakresie religii, oraz tzw. duchowemu lenistwu.

Post w nauczaniu tego Doktora, aby był skuteczny musi mieć praktyczne zastosowanie wobec drugiego człowieka szczególnie potrzebującego: "Gdy poszczę, niech mój posiłek, którego nie spożywam, będzie ofiarowany głodnemu, bo Pan Bóg oddaje swe królestwo za miłość (jałmużnę) świadczoną ubogiemu" (kazanie 41, cyt. za: D. Kasprzak, Duszpasterze V wieku, Kraków 2008).

Omawiany Ojciec Kościoła ma bardzo praktyczne podejście do postu.  Eksponuje przede wszystkim zasadę miłosierdzia wobec człowieka biednego i zepchniętego na margines, a jednocześnie podkreśla także relację z Bogiem: "Kto modli się, niech pości; kto pości, niech stosuje miłosierdzie. Ten kto prosząc chce być wysłuchany, niech wysłucha także tego kto prosi. Otwiera na siebie uszy Boga ten, kto nie zamyka własnych na błagania. Kto pości, rozumie tego, kto również pości, pojmuje głodnego, kto chce, aby Bóg pojął, że on jest głodny" (św. Piotr Chryzolog, kazanie 43.). Słowa te chyba najlepiej określają znaczenie postu i są jak najbardziej aktualne w dzisiejszej rzeczywistości.

Św. Piotr Chryzolog w kazaniu 166. czyni ciekawą uwagę dotyczącą praktyki postu: "Chrystus sam pościł, dając chrześcijanom przykład i wzywając ich w ten sposób, aby pościli, a nie szukali powodów do poszczenia" (kazanie 166., cyt. za: Duszpasterze V wieku, Kraków 2008). Również i do św. Piotra o "Złotych Słowach" przyjdzie nam wrócić, gdyż jego rozważania o symbolice Wielkiego Postu ukazują zagadnienie i duchowe znaczenie liczby trwania tego czasu.