11 i 12 marca we Wrocławiu odbyły się dwa wydarzenia, które IPN zorganizował pod hasłem „Człowiek w świecie bez wolności. Dyskusje o kondycji jednostki w świecie totalitarnym”. Jest to pierwsze z działań Instytutu w ramach udziału w Europejskiej Stolicy Kultury - Wrocław 2016. Program zaplanowanych przez IPN wydarzeń w związku z udziałem w ESK realizowany jest pod tematem przewodnim „Świat bez wolności”.

Punktem wyjścia do zaproponowania takiej tematyki, było przekonanie, że analiza „światów bez wolności” podejmowana, między innymi przez twórców kultury, jest niezbędna dla podjęcia pogłębionej refleksji nad systemami niedemokratycznymi. Jest to niezwykle istotny problem, szczególnie dla społeczeństwa polskiego, dotkniętego oboma wielkimi totalitaryzmami XX wieku.

W piątek (11 marca) w Centrum Edukacyjnym IPN "Przystanek Historia" odbyła się debata „Jednostka w systemie totalitarnym - system totalitarny wobec jednostki. Perspektywy badawcze”. Uczestnicy interdyscyplinarnej dyskusji omówili psychologiczne i historyczne aspekty wpływu systemów niedemokratycznych na życie społeczeństw. Jako jedną z najbardziej widocznych cech takich wspólnot uznano mniejsze zaufanie społeczne i rozpad więzi międzyludzkich.

Według rozmówców przyczyną tych zjawisk są m.in. działania organów państwowych zmierzające do niszczenia jednostkowej tożsamości oraz „zarządzanie” dostępnością podstawowych dóbr. Stosowanie inżynierii społecznej, umiejętne sterowanie lękami, redefiniowanie pojęć i rzeczywistości – to elementy funkcjonowania systemów niedemokratycznych, które służą doprowadzeniu jednostki do zniewolenia.

W sobotę (12 marca) w Kinie Nowe Horyzonty odbyło się drugie z wydarzeń – spotkanie z prof. Philipem Zimbardo. Wykład profesora „Citizens challenging totalitarian evil and creating a new generation of Polish heroes” poprzedziła polska premiera filmu „The Stanford Prison Experiment” będącego sfabularyzowaną historią słynnego eksperymentu więziennego z 1971 r.

Na pytanie „Co łączy IPN i prof. Zimbardo?” odpowiedział sam prezes IPN dr Łukasz Kamiński podczas powitalnego przemówienia.

- To człowiek. Instytut Pamięci Narodowej zajmuje się historią systemów totalitarnych, ale to tak naprawdę jest historia ludzi, którzy musieli się zmierzyć z niezwykle trudnym doświadczeniem, niezależnie od tego czy mówimy o okresie II wojny światowej czy o okresie dyktatury komunistycznej w Polsce. Pytania, które rodzą się w sercach badaczy to pytania o to, dlaczego ludzie zachowują się tak, a nie inaczej, dlaczego niektórzy „zwykli ludzie” potrafią z dnia na dzień stać się mordercami, a inni – bohaterami, którzy mają siłę przeciwstawić się złu - stwierdził dr Kamiński.

Prof. Zimbardo w swojej prelekcji, której słuchało ponad 500 osób zgromadzonych w największej sali kina, mówił o tym czym jest zło i jakie przybiera formy. Podkreślił, że najgorszą jego emanacją jest zło generowane przez system władzy

- Zaprosiliśmy profesora, ponieważ dzięki wynikom swoich badań, podsuwa nam odpowiedzi. Historycy potrzebują specjalistów z innych dziedzin, żeby zrozumieć człowieka w warunkach systemu totalitarnego. A my wierzymy, że nasza praca nad przeszłością może w jakimś stopniu zapobiec powtórzeniu się takich sytuacji w przyszłości - mówił prezes Kamiński

Zimbardo opisał m.in. etapy narastania systemu totalitarnego. Wskazał jednocześnie, jak można się tej dominacji opierać i przywołał wybranych polskich bohaterów, którzy stanowią dowód na to, że można takie próby podjąć. Profesor wymienił m.in. Kazimierza Pułaskiego, Tadeusza Kościuszkę, Józefa Piłsudskiego, Jana Karskiego, Witolda Pileckiego, Irenę Sendlerową oraz Lecha Wałęsę.

Prof. Zimbardo, autor słynnego eksperyment więziennego, postulował, aby każdy z nas czuł się zobowiązany do opowiadania się po stronie dobra – przede wszystkim w codziennych sytuacjach. To skuteczna „szczepionka” na totalitaryzm i wszelkie emanacje zła.