Caput quadragesimae - Głowa czterdziestnicy, tak dosłownie można przetłumaczyć łacińską nazwę określającą Środę Popielcową rozpoczynającą w Kościele katolickim Wielki Post. Takie określenie pojawiło się w sakramentarzu gelazjańskim pochodzącym z V wieku. Tytuł ten oczywiście należy przyjąć w bardziej sensownym tłumaczeniu jako początek Wielkiego Postu, co jest zachowane w rytuale katolickim także współcześnie.

W dobie pełnego średniowiecza, w teologii na Zachodzie, a przez to także w liturgii Wielkiego Postu, pojawia się narracja militarna, bojowa wskazująca na walkę ze złem, grzechem i ludzkimi wadami stojącymi na drodze do pełnego zjednoczenia się z Bogiem. Warto w tym miejscu dla zobrazowania tego rodzaju motywu przywołać postać wybitnego teologa, który, ze względu na swoje wpływy, odegrał niezwykłą rolę w historii Kościoła, ale i ówczesnego świata, a którego teologia do dnia dzisiejszego ma olbrzymie znacznie w Kościele. Osobą tą jest mnich cysterski św. Bernard z Clairvaux (1090-1153). W jednym ze swoich kazań mówił: "Dzisiaj, o umiłowani, wchodzimy w święty czas Wielkiego Postu, który dla chrześcijan jest czasem walki" (cyt. za: Domenico Pezzini, Czas Odkupiony). Nie dziwi zatem fakt, że Bernard, będącym człowiekiem o takim wojowniczym usposobieniu, stał się autorem Reguły zakonu rycerskiego Templariuszy i propagatorem II Wyprawy Krzyżowej.

Czas trwania Wielkiego Postu - 40 dni, początek i koniec, oraz znaczenie i treść symboliczno-teologiczna ulegały modyfikacjom i rozwojowi w pierwszych wiekach Kościoła, gdyż post, pokuta, czy asceza należą do najstarszych praktyk religijnych w większości religii świata a ich akomodacja podlegała wielu czynnikom i okolicznościom, które przyjdzie nam bliżej poznać, aby lepiej zrozumieć i podjąć swój osobisty post, włączając się czynnie w ciągle żywą praktykę Kościoła.

Przygotowanie do wielkanocnej radości Paschy Pana

Doroczna uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego jest najstarszym świętem chrześcijańskim i do początku IV w. jedynym, obchodzonym także w rytmie tygodniowym, w każdą niedzielę jako pierwszym po szabacie Dniu Pańskim.

Ranga i znaczenie teologiczne, a także żydowska kultura religijna, w której się uformowała i rozwijała Wielkanoc w ramach świąt paschalnych obchodzonych przez Naród Wybrany doprowadziły do konieczności odpowiedniego przygotowania się na dostojne i godne przeżycie tego najważniejszego wydarzenia zbawczego. Świadczą o tym - jak zaznaczył wybitny jezuita, liturgista i pionier soborowej odnowy liturgicznej, Joseph Jungmann (1889-1975) - listy św. Atanazego z Aleksandrii (ok. 295-373) oraz zachowane mowy papieża św. Leona I Wielkiego (pontyfikat w l. 440-461) określające Wielki Post jako czas czterdziestodniowych duchowych ćwiczeń.

Ze względu na okoliczności i czas w jakim formowała się wspólnota chrześcijańska, zarówno w wymiarze duchowym jak również instytucjonalnym, pierwotnie okres tegoż przygotowania trwał dwa lub trzy dni i był to tzw. post wielkanocny, bezpośrednio związany z męką i śmiercią Chrystusa. Świadectwa pisarzy kościelnych z pierwszych wieków wskazują na dwa dni, co potwierdza tzw. Tradycja Apostolska przypisywana świętemu Hipolitowi Rzymskiemu (antypapież w l. 217-235). Z kolei Tertulian (ok. 150/160-240) wskazuje na liczbę "40", którą przyporządkowuje do postu czterdziestogodzinnego przed Wielkanocą i jest to prawdopodobnie najstarsze wykorzystanie motywu tej liczby dla symboliki Wielkiego Postu.