Tradycja Żywego Kościoła cz. 3

W literaturze poświęconej praktykom ascetycznym, czy obrzędom liturgicznym można spotkać się z opinią, iż niewiele da się powiedzieć o praktyce Wielkiego Postu w okresie starożytności chrześcijańskiej lub wczesnego średniowiecza. Szczegółowa analiza zachowanych źródeł o charakterze prawnym, takich choćby jak dawne reguły monastyczne dla mnichów, oraz świadectw Ojców kształtujących doktrynę chrześcijańską przeczą przyjętym tezom i obrazują rozwój praktyki postnej wśród wyznawców Chrystusa.

Czytaj także:

• Tradycja żywego Kościoła cz. 1,
• Tradycja żywego Kościoła cz. 2.

Niektóre z nich okres czterdziestu dni Wielkiego Postu przekładają także na inne wydarzenia i praktyki o charakterze ascetycznym, co również zostanie poniżej przedstawione. W niniejszych rozważaniach, ze względu na stosunkowo obszerne źródła skupimy się na tradycji rzymskiej oraz wschodniej chrześcijaństwa, pozostawiając rozwój praktyki przeżywania w Kościele zachodnim na dalsze części naszej serii.

Post Sokratesa Scholastyka

Bardzo interesujące zdanie na temat praktyki postu w okresie poprzedzającym Wielkanoc wyraził historyk starożytności chrześcijańskiej Sokrates Scholastyk (ok. 380-450). Ten pochodzący z elity społecznej Konstantynopola Grek, przedstawia w swoim dziele bogactwo różnorodnych zwyczajów w prowincjach kościelnych dotyczące postu. "Od razu można się przekonać, że post poprzedzający Wielkanoc zachowywany jest w każdym Kościele inaczej" (cyt. za: Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Warszawa 1972).

To on wskazał na przykład, że w Rzymie praktykowano post przez trzy tygodnie poprzedzające Wielkanoc bez przerwy wyłączywszy z nich jedynie Wielką Sobotę i Niedzielę Zmartwychwstania. Nie mniej jednak - czego Sokrates nie zauważa, a co poświadcza w kazaniach św. Leon Wielki (pontyfikat w l. 440- 461) - w Rzymie znana i praktykowana była tradycja postu 40-dniowego. Jest to dowód na to, iż należy krytycznie podchodzić do zapisów o charakterze kronikarskim i zawsze konfrontować je z innymi dostępnymi źródłami. Na marginesie warto dodać, że ten wielki papież w wygłaszanych mowach na Wielki Post nie unika bojowej, czy też wojowniczej narracji, tłumacząc znacznie tego okresu liturgicznego, co również wpisuje się w znaczenie symboliczne tego wyjątkowego czasu.

Na terenach starożytnej Ilirii (kraina geograficzna obejmująca część obecnych państw półwyspu bałkańskiego), w Bizancjum i na obszarze patriarchatu aleksandryjskiego okres tzw. Postu przedwielkanocnego oznaczony był czasem czterdziestodniowym lub sześciotygodniowym. Sokrates Scholastyk, zwraca uwagę na praktykę postu rozpoczynającego się siedem tygodni przed Wielkanocą, ale zaznacza ze zdziwieniem, iż wierni poszczą jedynie przez pięć dni w tygodniu. Wspomina także o jakości postu podejmowanego w różnych Kościołach lokalnych pisząc, o praktyce całkowitej absencji od pokarmów pochodzenia zwierzęcego, o wyłącznie diecie rybnej w okresie Wielkiego Postu. Omawiając przepisy postne przywołuje praktykę spożywania ryb i mięsa ptaków, przytaczając argumentację tych, co tak postępowali. Opierali się o tekst biblijny, bowiem według Mojżesza ptaki pochodzą z wody.

Ciekawą i na pewno niezbyt przyjemną formą postną, była przedstawiona przez Sokratesa Scholastyka rezygnacja ze spożywania orzechów, migdałów i innych owoców. Już wtedy znana była tradycja jedzenia wyłącznie suchego chleba lub wręcz głodzenia się, odmawiając spożywania czegokolwiek, co z pewnością nie należało do zdrowych zasad ascezy.

W dziele "Historia Kościoła" autor wspomina zwyczaj zachowania wstrzemięźliwości od pokarmów od rana do godziny piętnastej, która przyjęta jest jako godzina śmierci Chrystusa. Sokrates wspomina mimochodem także o innych praktykach, nie zagłębiając się w szczegóły, stwierdzając jednocześnie, że są one dawnej proweniencji i nie zostały przekazane w formie pisemnej, tylko za pomocą ustnej tradycji, której nie da się potwierdzić konkretnymi źródłami.

Warto podkreślić jednocześnie sprzeciw historyka wobec przypisywania konkretnych form postu bezpośrednio tradycji apostolskiej - co często w czasach starożytnych czyniono by podnieść rangę danego przepisu, nauczania, czy kultywowanego rytu. Autor dzieła wychodzi z założenia empirycznego: skoro w jego czasach istniało wiele form przeżywania postu to znaczy, że Apostołowie zostawili swoim uczniom i przez nich całemu chrześcijaństwu swobodę w praktykowaniu ascezy zgodnie z własnym rozumem.

Post w Tradycji jerozolimskiej

Niewątpliwie dla poznania pierwotnej tradycji liturgii jerozolimskiej i zwyczajów z nią związanych podstawowym źródłem jest "Itinerarium Egerii". Dzieło to stanowi pamiętnik, czy relację z pielgrzymki do Ziemi Świętej. Zostało odnalezione w formie rękopisu dopiero w 1884 roku w bibliotece klasztoru w Arezzo przez Giana Francesco Gammuriniego. Pierwszego wydania dokonano z kolei w 1887 roku wzbudzając jednocześnie spory wśród badaczy co do autora i czasu powstania tego bezcennego źródła. Brak było początku i końca oraz imienia autora. Dzieło zawiera sporo luk i brak części relacji. Niewątpliwie natomiast tekst ten był znany dawnym badaczom mi in. żyjącemu w VII wieku mnichowi Waleriuszowi z Vierzo oraz Piotrowi Diakonowi benedyktynowi z Monte Cassino, historykowi i archiwiście z XII wieku. W swoich pracach korzystali z dzieła starożytnej pątniczki, a miejscami dosłownie kopiowali jej frazy tworząc kompilacje różnych źródeł poświęconych opisaniu miejsc świętych na Bliskim Wschodzie.

Niestrudzona pątniczka po Ziemi Świętej - pochodząca z Galii lub Hiszpanii - Egeria w zachowanym opisie swojej peregrynacji z ok. 380 roku poświadcza praktykę Wielkiego Postu wynoszącego 40 dni na terenach z których pochodziła (do czego jeszcze przyjdzie nam wrócić), a jednocześnie wspomniała o omawianej praktyce w Kościele jerozolimskim. Zgodnie z relacją, czas Wielkiego Postu wynosił osiem tygodni przed Paschą. Tłumaczy to tym, że zgodnie ze zwyczajem post nie obowiązywał w niedzielę (Dzień Pański) i w sobotę, z wyjątkiem Wielkiej Soboty nazwanej tu "wigilią Paschy".

Wczytując się w "Itinerarium Egerii" można wyciągnąć bardzo istotny wniosek: ilość i jakość zachowania postu poprzez wstrzemięźliwość pokarmową wiązało się ze stanem zdrowia, samopoczuciem i siłami witalnymi wiernego. W praktyce tradycji jerozolimskiej kwestia postu stanowiła formę spersonalizowaną i indywidualistyczną, dzięki czemu akcentowało się nie tyle twarde zasady prawa kościelnego, ile dobro duchowe i fizyczne człowieka. Krótko rzecz ujmując, post stawał się osobistym aktem wiernego i sposobem indywidualnego, ale we wspólnocie, doświadczenia spotkania z sacrum.