Post i monastycyzm egipski

Zasięg terytorialny rozwoju praktyki postnej można zbadać analizując zachowane źródła monastyczne z terenu Egiptu, gdzie bardzo popularne samotne życie pustelnicze, anachoreckie pod wpływem przede wszystkim Reguły św. Pachomiusza przekształcało się w zorganizowaną formę życia wspólnotowego.

Pachomiusz ur. ok. 287 roku, jako żołnierz rzymskich legionów, doznawał wiele życzliwości i dobroci od chrześcijan, co po zakończeniu służby zaowocowało przyjęciem przez niego chrztu. Jako neofita udał się na pustynię i zaczął życie pustelnicze ucząc się od Abba Palemona. Po siedmiu latach ok. 320 r. założył męską wspólnotę monastyczną w Tabennesi na wyspie w Górnym Egipcie. W chwili śmierci istniała już cała tzw. kongregacja pachomiańska składająca się z 9 klasztorów i ok. 7 tyś. mnichów. Również i jego siostra Maria kierowała dwoma klasztorami żeńskimi.

Anegdotę o powstaniu gałęzi żeńskiej opowiada prof. Ewa Wipszycka w wywiadzie pt. "Mnisi nie tylko ci święci…". Według niej, w latach 20 IV wieku do Pachomiusza w odwiedziny przybyła siostra, ale brat nie chciał się z nią spotkać, ani rozmawiać. Zachęcił ją natomiast jedynie by zamieszkała w pobliżu i zaczęła prowadzić życie mniszki licząc na inne kobiety, które przybędą aby ją naśladować co też się stało. Rozwój wspólnot i ich życie codzienne wymagało uregulowania i nadania jednolitego charakteru, dlatego też, z biegiem czasu, powstawała pierwsza w Kościele reguła zakonna. Jej forma i wewnętrzna struktura dość chaotyczna wskazuje, że powstawała w miarę potrzeby chwili i była odpowiedzią na konkretne wydarzenia i napotkane przez mnichów trudności wspólnotowego życia w większej grupie.

Z powstaniem Reguły św. Pachomiusza wiąże się legenda powstała na pocz. V wieku po Chr. jakoby została ona nadana przez anioła, co zapewne miało za cel podniesienie jej rangi i godności w okresie, gdy ten rodzaj życia ascetycznego przeżywa swój kryzys. Nie mniej nie jest ona znana z żadnych przekazów pochodzących od bezpośrednich następców Pachomiusza. Reguła charakteryzuje się łagodnością, umiarem i człowieczeństwem, co stanowiło nowość i zachętę wobec surowości pustelniczego życia anachoretów.

Informacje dotyczące postu w Regule św. Pachomiusza są dość lakoniczne, a cechą charakterystyczną jest to, iż w tekście pierwotnym nie ma mowy o konkretnych dniach w jakich należy zachować post, a raczej jest w tej materii dobrowolność dla mnichów. W numerze 88 Reguły odnajdujemy przykazanie, według którego zakazane było mnichowi w nocy, gdy nadchodził dzień postu, ugasić pragnienie.

Więcej światła na omawiane zagadnienie rzuca wielki Ojciec Kościoła, teolog i tłumacz Biblii, św. Hieronim (zm. 420 r.) w przedmowie do swojego tłumaczenia z greki na łacinę Reguły św. Pachomiusza z ok. 404 roku dla wspólnoty pachomiańskiej w Aleksandrii. W punkcie piątym stwierdza, że wszyscy członkowie klasztoru mają pościć dwa razy w tygodniu w środy i piątki z wyjątkiem okresu paschalnego i Zesłania Ducha Świętego. Zaznacza jednakże, że zdrowi mogą pościć więcej. Hieronim dopuszcza również dowolność w zakresie postu pisząc: "Kto nie chce iść do stołu, dostaje w swojej celi tylko chleb, wodę i sól, czy jeden dzień zechce pościć, czy dwa" (cyt. za: Starożytne Reguły Zakonne, Warszawa 1980).

Reguła św. Pachomiusza nakazuje przełożonemu danego domu w klasztorze we wspomniane dwa dni postu głosić katechezy mnichom. W sytuacji, gdy dany przełożony musiałby opuścić wspólnotę udając się w podróż nakazane było ustanowienie pełniącego obowiązki spośród innych przełożonych domów wchodzących w skład cenobium, a wspomnianą katechezę postną miał wygłaszać zarówno w swojej wspólnocie jak i w grupie której czasowo przewodził. W związku z katechezą głoszoną w dniach postu istotne były także inne punkty reguły pachomiańskiej, wedle których obligowano mnichów do wzajemnego dyskutowania na temat usłyszanych treści, dzięki czemu zakonnicy mogli wymieniając się swoimi przemyśleniami wzajemnie budowali swoją duchowość ubogacając się własnymi refleksjami i uwagami, korygującymi indywidualne interpretacje.

Życie tradycją postną w monastycyzmie egipskim obrazują Apoftegmaty Ojców Pustyni. Są to wypowiedzi wielkich autorytetów pustelniczych dotyczące różnych zagadnień życia ludzkiego. Zawierają rady wskazówki związane z życiem społecznym i relacjami interpersonalnymi, jak również z życiem religijnym.

Zgodnie z Księgą Starców, do Abba Matoesa przyszedł jakiś mnich i pytał co zrobić, gdy w okresie postu przybędzie do niego jakiś gość? Starzec odpowiedział, że jeśli będzie w tym czasie jadł z bratem to nie popełnia żadnego wykroczenia, ale jeśli samemu tak czyni to popełnia samowolę. W tym wypadku należy znać pewien kontekst wynikający ze stylu życia Ojców. Otóż ze wszystkich dostępnych źródeł i to zarówno reguł zakonnych jak i tekstów narracyjnych wynika, iż mnisi egipscy byli znani ze swojej wielkiej gościnności i serdeczności co objawiało się poprzez spożywanie wspólnych posiłków i wyprawianiu uczt na cześć przybyłych gości. Była to praktyka nadrzędna wobec obowiązujących norm zakonnych.

Obrazowo opisuje to apoftegmat o Abba Sylwanie, który warto tu przytoczyć: "Kiedyś abba Sylwan i jego uczeń Zachariasz odwiedzili pewien klasztor; a kiedy mieli już wracać, poczęstowano ich skromnym posiłkiem. W drodze uczeń znalazł wodę i chciał się napić. Starzec powiedział mu: Zachariaszu post dzisiaj. On na to: przecież jedliśmy, ojcze. Rzekł starzec: to, co jedliśmy, było poczęstunkiem miłości; ale sami trzymajmy się naszego postu" (cyt. za: Księga Starców Gerontikon, Warszawa 1983).

Gwoli ścisłości należy jednak dodać, że Ojcowie Pustyni znali praktykę postu czterdziestodniowego, choć trudno jednoznacznie określić czy dotyczyła ona okresu poprzedzającego Wielkanoc. Zgodnie z Księgą Starców najsłynniejszy z Ojców Pustyni Abba Pojmen doradził innemu mnichowi Sarmatasowi odprawianie tak długiego postu. Zaciekawiony tym, że czynił to często i to w sposób wskazujący, że nie jest to dla niego wielkie obciążenie Abba Pojmen chciał się dowiedzieć jaki efekt przyniosło takie poświęcenie. W odpowiedzi usłyszał, że jedyną rzeczą jaką uzyskał jest decydowanie i regulowanie czynności fizjologicznych swojego organizmu przywołując jako przykład zjawisko snu.