Bogata w różnorodne wydarzenia historia Kościoła ukazuje wiele, nie zawsze pozytywnych, przypadków praktycznego przeżywania swojej religijności. Przykładami takimi mogą być grupy biczowników, przemierzających drogi średniowiecznej Europy biczując się nieustannie do krwi i wzywając społeczność chrześcijańską do nawrócenia i czynienia pokuty. Praktyka ta została potępiona i zakazana przez papieża Klemensa VI w 1349 roku.

Czytaj też "Żywa Tradycja Kościoła cz. 1"

Zdarzały się przypadki, gdy wprost wiele czynów podejmowanych zasadniczo z pobudek religijnych, przeradzało się w herezje i sekty występując wobec oficjalnemu nauczaniu Kościoła, czy wobec przyjętego porządku prawnego. Stąd nawet w Europie ogłaszano krucjaty oraz uruchomiono działalność inkwizycyjną, mającą pierwotnie za cel wykorzenienie zła i nadużyć popełnianych w Kościele.

Również i zagadnienia podejmowane przez nas, związane z przeżywaniem Wielkiego Postu i poznawaniem jego historii - jak to zostanie przedstawione w niniejszej części naszych rozważań - poddane zostały kontroli władz kościelnych zdających sobie sprawę z delikatności materii i możliwych nadużyć, które także zostaną przybliżone.

Kościół z jednej strony, poprzez nauczanie Ojców i doktorów wskazywał na potrzebę i sposób przygotowania poprzez post do świąt wielkanocnych drogą duchowości i doświadczenia religijnego. Z drugiej, czynił to poprzez regulacje prawne sformułowane i rozpowszechnione poprzez instytucje synodów dla Kościołów lokalnych, oraz soborów dla całego Kościoła. Zestawie norm kanonicznych, poszerzone o nauczanie ówczesnych autorytetów duchowych ukazuje bogactwo różnorodności praktyki Kościoła czyniąc z niej prawdziwie Żywą Tradycję do dnia dzisiejszego. A bliższe zapoznanie się z dawnym ustawodawstwem rozpoczniemy od dawnych synodów, które ze względu na swój ograniczony zasięg i lokalne znaczenie były często pominięte i zapomniane.

Posty nakazane zachowywać

Synodem, na którym podjęto tematykę postu, a pośrednio wspomniano o jego wcześniejszym funkcjonowaniu w życiu religijnym, był pierwszy znany historiografii hiszpański synod zwołany w Elwirze ok. 306 roku. Zgodnie z zachowanymi źródłami uczestniczył w nim biskup Hozjusz z Kordoby (ok. 256-359), który prowadził korespondencję z cesarzem Konstantynem Wielkim oraz w późniejszym czasie - jak twierdzi historyk bp Jan Śrutwa - przewodniczył Soborowi Nicejskiemu w 325 roku.

W omawianym zebraniu uczestniczyło 19 biskupów i 26 prezbiterów. Wydaje się zatem, że był to synod całej prowincji hiszpańskiej. Analizując przyjęte ustawodawstwo można stwierdzić, że zjazd duchownych w Elwirze miał charakter ściśle dyscyplinarny, podnoszący karność zarówno kapłanów jak i świeckich. W kanonie 23 synodu nakazano, aby: "Dodatkowe posty zachowywać co miesiąc, z wyjątkiem lipca i sierpnia z powodu słabości niektórych". W kanonie 26 z kolei: "Uznano za słuszne naprawić błąd, abyśmy pościli dodatkowo w każdą sobotę".

Z analizy powyższych regulacji wynika, że praktyka postu była znana w Kościele hiszpańskim od niepamiętnych czasów, a nawet ją jeszcze rozszerzono. Kilkadziesiąt lat później Egeria w swoim Itinerarium potwierdzi fakt przeżywania postu na tym terenie. Usankcjonowanie sobotniego postu było ascetycznym przeżywaniem wigilii przygotowującej do radości coniedzielnej uroczystości pamiątki Paschy Chrystusa.

Post - herezja i klątwa

Powodem zwołania synodu w Gangra ok. 340 roku była działalność biskupa Eustacjusza z Sebasty (ok. 300-378) i jego monastycznego ruchu w Kapadocji. Grupa ta została na synodzie potępiona przez zebranych ojców, gdyż przesadnie ascetyczne życie i głoszone poglądy wprost zaprzeczały obowiązującemu nauczaniu Kościoła po wspomnianym soborze w Niecei. W zachowanym liście synodalnym do wspólnoty Kościelnej w Armenii spisane zostały zarzuty wobec tej grupy: "[…] Popełniają wiele innych uczynków, których nie sposób wyliczyć, ponieważ każdy z nich, odrzuciwszy zasady kościelne, ustanawia swoje własne przepisy; nie ma wśród nich jednej myśli, lecz każdy dla oczerniania Kościoła i na własną zgubę dorzuca, co mu tylko przychodzi do głowy" (cyt. za Acta Synodalia, ab anno 50 ad annum 381, Kraków 2006).

Dokument ten, świadczy o zasięgu terytorialnym działalności grupy Eustacjusza i wrażliwość ówczesnego episkopatu sąsiednich diecezji wobec nauczania i tegoż biskupa. W późniejszych latach, mimo jednoznacznych orzeczeń synodalnych, został obrany biskupem Armenii rzymskiej w ok. 356 r. Później był także mianowany przez synod ariański w 360 r. metropolitą Antiochii. Warto dodać, że omawiany hierarcha kościelny miał bardzo bliskie relacje ze św. Bazylim (329-379) wielkim Ojcem Kościoła. W Regułach zakonnych Bazylego znajdują są fragmenty, których autorstwo przypisuje się Eustacjuszowi.

Powyższe refleksje zostały przywołane by stanowiły tło i kontekst orzeczeń synodu w stosunku do zorganizowanych grup monastycznych. Otóż w kanonach 18 i 19 zebrani biskupi w Gangra pośrednio wspominają o przyjętych praktykach postnych w danych okresach w Kościele wyznaczonych dla wszystkich wiernych, oraz biorą w obronę świętowanie niedzieli.

Warto przytoczyć kanony synodu, gdyż oddają w pełni ówczesne stanowisko biskupów wobec przeżywania postu. Kan. 18 "Gdyby ktoś powodując się rzekomą ascezą pościł w niedzielę, nich będzie wyklęty". Kan. 19: "Gdyby ktoś z ascetów nie zmuszony warunkami fizycznymi, lecz powodowany pychą i uważając się za doskonałego nie przestrzegał postów ustanowionych dla ogółu wiernych i zachowywanych przez Kościół, niech będzie wyklęty". Troskę o zachowanie niedzieli jako dnia radości, a nie postu potwierdza wspomniany list synodalny wskazujący na błędy wspólnot monastycznych w Armenii i okolicach: "[…] poszczą w niedzielę profanując w ten sposób świętość tego wolnego dnia, a jedzą lekceważąc posty ustanowione przez w Kościołach, inni zaś brzydzą się mięsa".

Oprócz samego faktu istnienia postu w sposób instytucjonalny i systemowy w strukturze Kościoła, synod ukazuje także jakość tej praktyki ascetycznej, mówiąc o mięsie jako o rodzaju pokarmu z którego się rezygnuje i którego brak w jadłospisie stanowi niejako konstytutywną część. Zupełnie na marginesie warto wspomnieć, że sprawa była niezwykle istotna dla całego starożytnego Kościoła, gdyż obszerne informacje o synodzie pozostawili najważniejsi historycy epoki: Sokrates Scholastyk (ok. 380-ok. 450) w Historii Kościoła (księga II) i Hermiasz Sozomen (ok. 400-ok. 450) również w dziele Historia Kościoła (księga III), przy czym ten ostatni badacz zapisał, że o praktyki postu w niedzielę część hierarchów oskarżała Eustacjusza, a część tylko jego uczniów.