Wielki Post w tradycji liturgii mozarabskiej

Uznawany w tradycji za ostatniego Ojca Kościoła, św. Izydor z Sewilli żył w l. ok. 560-636. Pochodził z religijnej zromanizowanej rodziny hiszpańskiej. Jego traktat liturgiczny pt. De ecclesiasticis officiis (O obowiązkach kościelnych) napisany został na prośbę brata, Fulgencjusza, biskupa Astigi. Tenże zmarł w 619 roku, zatem dzieło musiało powstać przed tą datą. Praca ta stała się głównym źródłem dla badania tzw. liturgii mozarabskiej, choć gwoli ścisłości należałoby nazwać ją liturgią wizygocko-hiszpańską, jednak ta pierwsza przyjęła się w naukach historycznych i liturgicznych. Słowo mozarab odnosi się bowiem do osoby, która żyła w kulturze arabskiej na terenie Hiszpanii i z czasem przyjął ją czyniąc swoją własną. A liturgia o której tu mowa funkcjonowała jeszcze przed ekspansją Islamu na półwyspie iberyjskim. Nie mniej jednak ze względu na uszanowanie wielowiekowej tradycji przyjmuje się określenie rytu mozarabskiego.

Dzieło św. Izydora opisujące ceremonie liturgii mozarabskiej zawiera również rubryki dotyczące przeżywania okresu Wielkiego Postu. Okres ten rozpoczyna się w poniedziałek pierwszego tygodnia, bo liturgia mozarabska nie znała dnia Środy Popielcowej. Św. Izydor, jako znany encyklopedysta i kompilator, swoje rozważania o tym okresie liturgicznym opiera na dziełach św. Augustyna i Jana Kasjana (ok. 360-435) - teologa, ascety, popularyzatora monastycyzmu wschodniego w Kościele łacińskim.

Zgodnie z traktatem w uroczystość Objawienia Pańskiego opierając się na Kasjanie nakazane było ogłoszenie daty rozpoczęcia Wielkiego Postu. Okres ten należało obchodzić w powadze i smutku. W dziele tym znajduje się także nakaz umycia głów dzieciom, które mają przyjąć chrzest w Wielką Sobotę (należy rozumieć jako w Wigilię Paschalną). Co ciekawe w czasie trwania Wielkiego Postu nie dokonywano kąpieli ciała, a katechumenom było to wprost zakazane.

Księgi liturgiczne obrządku mozarabskiego zawierały charakterystyczny rys odnoszący się do kalendarza liturgicznego. Otóż według manuskryptu z 1039 roku w okresie od 23 lutego do 24 kwietnia, a zatem w cezurze czasowej, w której mógł wypaść Wielki Post nie ma żadnego wspomnienia czy święta związanego z kultem świętych pańskich (tzw. sanctorale w mszale). Chodziło oto by nie zakłócać przeżywania Wielkiego Postu i nie przerywać jego integralności.

Do traktatu o obrzędach liturgicznych św. Izydora z Sewilli przyjdzie nam jeszcze powrócić omawiając symbolikę czasu trwania corocznej wielkiej pokuty Kościoła. Warto jednak zaznaczyć, że święty biskup z Hiszpanii był również autorem reguły zakonnej, której celem było uporządkowanie monastycyzmu na tym terenie. Została spisana w l. 615-619. Według Izydora oraz jego drugiego brata, św. Leandra z Sewilli (ok. 534-599-600), bliskiego współpracownika i przyjaciela papieża św. Grzegorza Wielkiego, post przeznaczony był dla osób zdrowych i mających odpowiednie siły: "Posty należy nakładać na ludzi silnych, oraz na tych, których ciało, opanowane grzechem, nie jest im posłuszne i buntuje się i dlatego musi być ujarzmiane przez ustawiczny post. Ty nie zgrzeszysz, jeśli nie zachowasz postu i będziesz przyjmowała tyle pokarmu, ile ci potrzeba, ponieważ jesteś słabego zdrowia" (cyt. za: Starożytne Reguły Zakonne, Warszawa 1980).

Złote Słowa o Poście

Ważne świadectwa dotyczące Wielkiego Postu oraz samej praktyki postnej z V wieku zawdzięczamy kaznodziejskiej działalności św. Piotra Chryzologa, biskupa Rawenny. Żył w l. ok. 380-450. Swój przydomek Chryzolog - Złotosłowy (dosł. Słowo ze złota) zawdzięcza historykowi Andreasowi Agnellusowi, (801-850) znanemu jako Agellus Ravennatis, który w dziele Pontyfikał kościoła Rawenny jako pierwszy użył tego określenia, aby podkreślić, równowagę w odniesieniu do wschodniego Wielkiego Ojca św. Jana Chryzostoma (Złotoustego).

Według "teologii postu" św. Piotra Chryzologa praktyka ta jako pokutna ma być pomocna w procesie nawrócenia człowieka. W swoim przepowiadaniu biskup Rawenny, w kazaniu 41., porównuje post do lekarstwa dla ludzkiej duszy, które aby skutecznie zadziałało potrzebuje dodatkowo ze strony grzesznika uczynków miłosierdzia. Św. Piotr Chryzolog uznaje praktykę postu jako akt religijny, który będąc podejmowany wobec i dla samego Boga ma przeciwdziałać ignorancji ludzkiej w zakresie religii, oraz tzw. duchowemu lenistwu.

Post w nauczaniu tego Doktora, aby był skuteczny musi mieć praktyczne zastosowanie wobec drugiego człowieka szczególnie potrzebującego: "Gdy poszczę, niech mój posiłek, którego nie spożywam, będzie ofiarowany głodnemu, bo Pan Bóg oddaje swe królestwo za miłość (jałmużnę) świadczoną ubogiemu" (kazanie 41, cyt. za: D. Kasprzak, Duszpasterze V wieku, Kraków 2008).

Omawiany Ojciec Kościoła ma bardzo praktyczne podejście do postu.  Eksponuje przede wszystkim zasadę miłosierdzia wobec człowieka biednego i zepchniętego na margines, a jednocześnie podkreśla także relację z Bogiem: "Kto modli się, niech pości; kto pości, niech stosuje miłosierdzie. Ten kto prosząc chce być wysłuchany, niech wysłucha także tego kto prosi. Otwiera na siebie uszy Boga ten, kto nie zamyka własnych na błagania. Kto pości, rozumie tego, kto również pości, pojmuje głodnego, kto chce, aby Bóg pojął, że on jest głodny" (św. Piotr Chryzolog, kazanie 43.). Słowa te chyba najlepiej określają znaczenie postu i są jak najbardziej aktualne w dzisiejszej rzeczywistości.

Św. Piotr Chryzolog w kazaniu 166. czyni ciekawą uwagę dotyczącą praktyki postu: "Chrystus sam pościł, dając chrześcijanom przykład i wzywając ich w ten sposób, aby pościli, a nie szukali powodów do poszczenia" (kazanie 166., cyt. za: Duszpasterze V wieku, Kraków 2008). Również i do św. Piotra o "Złotych Słowach" przyjdzie nam wrócić, gdyż jego rozważania o symbolice Wielkiego Postu ukazują zagadnienie i duchowe znaczenie liczby trwania tego czasu.